Systemy pisma w języku perskim

Perski ma starą tradycję literacką, która istnieje od 2500 lat. Pisano nim i mówiono w imperium Achemenidów i Sasanidów, w Azji Środkowej, na dworach władców Mogołów i sułtanów osmańskich. Społeczności manichejskie w chińskim Turkiestanie pisały swoje święte hymny w języku średnioperskim, a społeczności żydowskie w regionach irańskojęzycznych pisały po persku w swoim hebrajskim piśmie.

Można więc śmiało powiedzieć, że perski jest językiem wielowarstwowym i wielokulturowym, ucieleśniającym cechy kulturowe licznych społeczności, które w nim mówiły lub pisały.

Jednym z głównych aspektów tej długiej historii i wielokulturowości języka perskiego są różne skrypty, które były używane do jego zapisu.

W tym artykule pokrótce omówimy różne skrypty, które były historycznie stosowane podczas pisania w języku nowoperskim.

1. Perski zapisany w alfabecie hebrajskim.

Historia społeczności żydowskiej w Iranie rozciąga się na kilka tysiącleci.

Od czasu, gdy ziemie Mezopotamii dostały się w ręce Cyrusa Wielkiego, a Bliski Wschód został zjednoczony pod panowaniem Persów, Żydzi zaczęli wchodzić w interakcje z Persami. Najwcześniejszymi świadkami tych interakcji są perskie słowa pożyczkowe, które znajdują się w późniejszych tekstach Starego Testamentu.

Od czasów Achemenidów i przez całe średniowiecze, społeczności żydowskie nadal kwitły w różnych miastach imperiów irańskich.

Żydzi odgrywali w imperium wymierną rolę gospodarczą, a nawet militarną (pamiętajmy o kolonii wojskowej w Elefantynie w Górnym Egipcie w czasach Achemenidów), a wiemy nawet o żydowskiej królowej na dworze sasanidzkim, która została matką jednego z najsłynniejszych władców Iranu, Bahrama Gura (420-438 n.e.).

Na tych nowych ziemiach społeczności żydowskie przyjęły lokalny język i żyły w harmonii ze swoimi sąsiadami. Nie wydaje się prawdopodobne, że we wcześniejszych okresach Żydzi używali tych lokalnych języków irańskich jako środków komunikacji pisemnej, choć z pewnością posługiwali się nimi.

Jednak od połowy XIX i początku XX wieku odkryto coraz więcej dokumentów napisanych w języku perskim, ale w piśmie hebrajskim (judeo-perskim).

Co dziwne, manuskrypty te nie zostały odkryte w Iranie czy Izraelu, ale w Kairze w Egipcie, gdzie znaleziono je ułożone jeden na drugim w specjalnych archiwach, zwanych genizah, w synagogach.

Kapłani (rabini) byli na tyle ostrożni, by nie dopuścić do przypadkowego wyrzucenia jakiegokolwiek kawałka pisma, który mógłby zawierać imię Boga. Zbudowali więc specjalne komory, aby gromadzić tam wszystkie bezużyteczne manuskrypty.

Później odkryto inne manuskrypty i inskrypcje aż w chińskim Turkiestanie (Dandān-Uiliq), z których najwcześniejsze pochodzą z połowy VIII wieku n.e.

Te judeoperskie teksty zawierają różne teksty religijne (głównie egzegetyczne), listy prywatne, dokumenty prawne, poezję, traktaty medyczne i gramatyczne itp.

Język tych manuskryptów nazywany jest judeoperskim. Uczeni dzielą język tych tekstów na dwa okresy: wczesnojudeoperski i (późno)judeoperski. Ten drugi jest bardzo podobny do standardowego języka nowoperskiego, natomiast pierwszy ma pewne niewielkie różnice gramatyczne w stosunku do klasycznego perskiego z tego samego okresu.

Dokumenty EJP powstały w okresie od VIII do XIII wieku n.e., natomiast te napisane w LJP należą w większości do okresu po XIII wieku.

Wczesnym judeo-perskim posługiwali się Żydzi zamieszkujący różne części świata muzułmańskiego, w Jerozolimie, Bagdadzie, Ahwazie, Khorasanie, aż po granice Chin.

Oprócz tego, że teksty te są cennym źródłem do badania warunków ekonomicznych i społecznych społeczności, które wytworzyły te dokumenty, dostarczają nam bezcennych źródeł do badania języka perskiego tego okresu.

Ich główna wartość polega na tym, że dokumenty te nie podlegały transmisji rękopiśmiennej, a więc zawierają mniej błędów skrybów i emendacji nieuniknionych w rękopisach, które były wielokrotnie kopiowane. Pomagają nam również zrozumieć ciemne punkty historii Nowej Persji, zwłaszcza jej najwcześniejszej fazy. W tym względzie należy zauważyć, że najwcześniejsze dokumenty napisane w języku nowoperskim, to listy znalezione w Dandan Uiliq, napisane we wczesnym judeoperskim (VIII wiek).

Gorąco polecam książkę prof. Ludwiga Paula (z którym miałem szczęście studiować EJP), jednego z najlepszych specjalistów w tej dziedzinie, zatytułowaną A Grammar of Early Judaeo-Persian (2013), która jest najobszerniejszym dotychczas opublikowanym opracowaniem EJP․

2. Perski zapisany alfabetem ormiańskim

Wielu nie wie, że istnieje również duża liczba manuskryptów napisanych w języku perskim w alfabecie ormiańskim. Obecnie są one przechowywane w Matenadaran (The Mesrop Mashtots Institute of Ancient Manuscripts), w Erywaniu, w Armenii.

Są to rękopisy o charakterze głównie religijnym (większość stanowią tłumaczenia Nowego Testamentu), które powstały w celu zaspokojenia potrzeb religijnych chrześcijańskich Ormian posługujących się językiem perskim. Oprócz rękopisów religijnych odnaleziono znaczną ilość rękopisów, które zawierają popularną poezję w języku perskim.

Język tych manuskryptów, z których najwcześniejszy pochodzi z XV wieku n.e., jest niemal identyczny z nowoperskim, choć z osobliwą transkrypcją ormiańską.

Alfabet ormiański, posiadający bardziej rozwinięty system pisma (36 liter) niż arabski, pozwala nam badać dokładną wymowę języka w danym okresie.

Ogólnie rzecz biorąc, rękopisy te można podzielić na kilka grup:

1) Teksty religijne,

2) Fragmenty poezji,

3) Słowniki dwujęzyczne.

Rękopisy te badał dr Hasmik Kirakosyan, którego artykuł o języku perskim w piśmie ormiańskim może służyć jako świetne wprowadzenie do tego ciekawego tematu.

3. Perski zapisany alfabetem arabskim (Perso-Arabic).

Po arabskim podboju Iranu, który miał miejsce w VII-VIII w. n.e., język i pismo arabskie, wraz z dominującą religią - islamem, zaczęły szybko rozprzestrzeniać się po ziemiach irańskich.

Irańczycy, którzy wcześniej mieli własne imperium (i również religię, zwaną zoroastryzmem), szybko znaleźli się w trudnej sytuacji. Z jednej strony nie było powrotu do starszej tradycji i literatury zoroastryjskiej, którą porzucono wraz z przyjęciem nowej wiary, a z drugiej strony język arabski był dobry dla wąskich wykształconych kręgów poetów i uczonych, ale nie był przydatny dla zdecydowanej większości społeczeństwa.

Sytuacja była szczególnie tragiczna dla poetów, którzy pisali głębokie wiersze po arabsku, ale tylko nieliczni potrafili je odczytać. Wkrótce znaleziono klucz do rozwiązania problemu w zaadoptowaniu pisma arabskiego do pisania po persku, znanego wszystkim. W ten sposób narodziła się literatura nowoperska.

Adaptacja pisma arabskiego była koniecznym wyborem z kilku powodów.

Po pierwsze, w tamtych czasach to religia dyktowała, jakiego pisma ludzie używali do pisania swojego języka. Na przykład niektóre grupy chrześcijańskich Ormian żyjących w Europie Wschodniej kilka wieków temu, którzy mówili językiem turkijskim Kipczak, zapisywali swój język alfabetem ormiańskim. Tak więc, jak alfabet ormiański był kojarzony z chrześcijaństwem wśród Ormian w Europie Wschodniej, podobnie pismo arabskie było kojarzone z islamem na Bliskim Wschodzie.

Po drugie, w porównaniu z dawnym pismem używanym do zapisu języka perskiego, czyli alfabetem Pahlavi, pismo arabskie było o wiele łatwiejsze w użyciu, ponieważ, po prostu, miało więcej znaków. Posiadał 28-znakowy system, który był lepszy od dawnego 14-znakowego alfabetu Pahlavi, który dodatkowo tonął w licznych ideogramach stosowanych w piśmie.

Arabski i perski były różnymi rodzajami języków, dlatego do 28 oryginalnych liter alfabetu arabskiego stopniowo dodawano grupę liter, a mianowicie litery p, č (ch), ž (zh) i g.

Po trzecie, istniał czynnik kulturowy. Arabski, jako język nauki i sztuki, był studiowany dogłębnie w każdym zakątku świata islamskiego. Odcisnął on również trwałe piętno na pozostałych językach używanych w Dar ul-Islam, takich jak suahili czy indonezyjski. Jego wpływ na język perski był szczególnie znaczący, a wiele słów i wyrażeń arabskich weszło do tego języka. Przyjęcie alfabetu arabskiego pomogło w zachowaniu poprawnej ortografii tych słów i uczynieniu ich rozpoznawalnymi. Poza tym, arabski był jedynym rozsądnym wyborem po odrzuceniu starego pisma. Jest to proces podobny do tego, który trwa do dziś, gdzie wiele niedawno oficjalnych języków adaptuje alfabet łaciński na swoje potrzeby.

W XX wieku dokonano szeregu drobnych emendacji ortograficznych w piśmie i pomimo niektórych intelektualistów, którzy nalegali na jego zmianę, alfabet perski lub persko-arabski jest nadal oficjalnie używany dla języka perskiego w Iranie i Afganistanie.

4. Perski zapisany cyrylicą (tadżycki)

We współczesnym Tadżykistanie mówi się odmianą języka perskiego zwaną Tadżyki. Tadżycki ma pewne niewielkie różnice dialektyczne w stosunku do perskiego z Iranu, choć obie odmiany są wzajemnie zrozumiałe.

Osoby posługujące się tym językiem w Tadżykistanie używają innego alfabetu niż perscy mówiący w Iranie czy Afganistanie. Używają zmodyfikowanej wersji alfabetu rosyjskiego, dostosowanej do specjalnych potrzeb Tadżyków.

Jego historia sięga pierwszej połowy XX wieku. W 1927 roku władze radzieckie w Tadżyckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republice Radzieckiej zaadaptowały nowy alfabet oparty na alfabecie łacińskim, który miał zastąpić tradycyjne pismo persko-arabskie. Dekadę później alfabet ten został z kolei zastąpiony nowym, opartym na cyrylicy. Jest on używany do dziś.

Alfabet ma 35 liter i w przeciwieństwie do alfabetu persko-arabskiego używa osobnych znaków dla samogłosek. Litery ғ (γ lub gh), ӣ (ī), қ (q = ق), ӯ (ū), ҳ (h), ҷ (j), które nie występują w oryginalnej cyrylicy, zostały dodane do alfabetu, aby reprezentować dźwięki występujące w języku tadżyckim.

Alfabet tadżycki zachował również niektóre litery złożone, które są charakterystyczne dla alfabetu rosyjskiego i mogły zostać zastąpione przez inne litery występujące w alfabecie. Są to ё (=yo), ю (=yu), я (=ya).

Litera ъ została przyjęta jako odpowiednik arabskiego stopu guturalnego (ع) 'ayn, który występuje tylko w arabskich słowach pożyczkowych.

Wniosek

Wymienione powyżej odmiany alfabetów stosowanych do zapisu języka perskiego reprezentują tylko kilka kultur, z którymi obcowali użytkownicy języka perskiego.

W swojej długiej historii język perski był zapisywany pismem klinowym (staroperski), alfabetem aramejskim i manichejskim (średnioperski), a posługiwały się nim społeczności rozsiane po całej Eurazji.

Język perski można było często usłyszeć na dworach emirów bukarejskich, w komnatach osmańskich skrybów, w haremach cesarzy Mogołów czy w dokach kolonialnych Brytyjczyków. Poezja w języku perskim była pisana, doceniana i czytana przez pokolenia wielu narodów.

Nie powinno więc dziwić, że studiowanie historii języka perskiego jest jak długa podróż przez wiele ziem i kultur, które istniały na przestrzeni dziejów.

O autorze:

Ruben Nikoghosyan jest absolwentem Wydziału Studiów Irańskich Uniwersytetu Państwowego w Erywaniu. Specjalizuje się w dziedzinach starożytnych studiów irańskich i zoroastryjskich. Wykładał ormianistykę na Uniwersytecie w Isfahanie i spędził długi czas podróżując po Iranie. Tematyka jego zainteresowań obejmuje historię starożytnego Iranu, zoroastrianizm, literaturę średnio- i nowoperską itp.